Mörgum spurningum ósvarað um hringrásarhagkerfið á Íslandi
Hvað er átt við þegar talað er um hringrásarhagkerfi? Hversu stórt er hringrásarhagkerfið á Íslandi? Miðar íslensku samfélagi eitthvað áleiðis í því að koma á meiri hringrás? Þessum spurningum leitast Guðmundur Steingrímsson, doktorsnemi í umhverfis- og auðlindafræði við Háskóla Íslands, við að svara í nýrri rannsókn um hringrásarhagkerfið á Íslandi. „Hugtakið hringrásarhagkerfi er notað um hitt og þetta og virðist í raun vera einhvers konar regnhlífarhugtak yfir ýmiss konar aðferðir til þess að minnka ágang í auðlindir, draga úr þörf fyrir hráefni og minnka úrgang,“ segir Guðmundur.
Þessi óljósa hugtakanotkun veldur því að erfitt reynist að meta umfang hringrásarinnar, hvort hringrásin sé að aukast og hvernig megi auka hana. Markmið rannsóknarinnar er því tvískipt en hún snýst annars vegar um hugtakagreiningu og hins vegar um að finna leiðir til að meta stærð hringrásarhagkerfisins.
„Það eru til fáir mælikvarðar til að meta hringrásarhagkerfið en ég er að reyna að hanna slíka mælikvarða og bæta þá. Ég leitast jafnframt við að skýra hugtakið hringrásarhagkerfi þannig að það hafi skýran umhverfislegan ávinning í för með sér að beita því og mæli svo árangurinn af innleiðingu og notkun þess,“ segir Guðmundur sem skoðar hagkerfið í heild sinni en þau mælitæki og skilgreiningar sem verða afrakstur rannsóknarinnar verður einnig hægt að nota fyrir smærri einingar eins og fyrirtæki og sveitarfélög, bæði á Íslandi og erlendis.
Allir þurfa að leggjast á árarnar
Aðspurður um kveikjuna að rannsókninni segist Guðmundur lengi hafa haft áhuga á umhverfismálum og að á síðari árum hafi hann viljað láta meira til sín taka á þeim vettvangi. „Mig langar að gera eitthvað gagn og leita lausna. Það er neyðarástand og það þurfa allir að leggjast á árarnar, hver með sínum hætti.“
Áhugi Guðmundar liggur ekki síður á sviði stjórnmála og heimspeki og spurningar um hvernig við getum orðið sjálfbærari og lifað betur í sátt við umhverfið, hvað sé hægt að gera og hvað við höfum gert brenna á honum. „Mér finnst líka mikilvægt að spá í hvernig er hægt að hafa áhrif á hegðun. Hvernig er hægt að ná fram breytingum? Hvernig er hægt að fá fólk með í leiðangurinn? Það lýtur að stjórnmálum og samskiptum.“
Í heimsfaraldrinum skráði Guðmundur sig í meistaranám í umhverfis- og auðlindafræði og í meistararannsókn sinni skoðaði hann hringrásarhagkerfið á Íslandi. Sú rannsókn leiddi í ljós að einungis 8,5% efnis á Íslandi fer í hring í hringrásarhagkerfinu. Það telst lágt samanborið við þau ríki sem standa sig best en Guðmundur bendir á að vissulega standi önnur ríki verr að vígi en Ísland. „Meistararannsóknin sýndi líka að það er fjölmörgum spurningum ósvarað og nú er ég að reyna að svara þeim. Til dæmis þarf að varpa skýrara ljósi á það hvort Íslendingar endurnoti hluti innan hagkerfisins, geri við hluti, dragi úr efnisnotkun og deili hlutum,“ segir Guðmundur.
Þarna er því mikið verk að vinna svo að betur megi meta umfang hringrásarhagkerfisins á Íslandi. „Mér finnst mjög gaman að stíga inn í þannig umhverfi, þar sem bæði mikið er að gerast, smá ringulreið ríkir og það er mikið ógert. Eftir meistaranámið ákvað ég því í samráði við mína leiðbeinendur að vinda mér áfram í doktorsrannsóknir; kafa dýpra í hringrásarhagkerfið og ég sé ekki eftir því.“
Á huldu hvaða efni og vörur Íslendingar flytja inn
Víðtækrar hugtakagreiningar er þörf áður en mögulegt er að reikna hringrásarhlutfall Íslands aftur. Í þessum tilgangi skoðar Guðmundur því hvaða aðferðum hringrásar Íslendingar beita, jafnvel án þess að spá mikið í það, og hvort hringrásir leynist kannski hér og þar í samfélaginu. „Hringrás getur ekki bara falist í því að efni fari út úr hagkerfinu í formi úrgangs og inn í það aftur. Það hefur líka áhrif hversu lengi það helst inni í hagkerfinu. Ég hef því verið að meta þetta allt saman með umfangsmikilli gagnaöflun og þarna hef ég skilgreint 33 mælikvarða sem gefa vísbendingar um þessa stöðu,“ útskýrir hann.
„Ég skoðaði átta efnisstrauma — jarðefnaeldsneyti, bíla, raftæki, pappa, plastumbúðir, föt, byggingar og matvæli — og athugaði hvort Íslendingar væru að draga úr efnisneyslu í þessum flokkum, endurnota hluti, gera við þá eða endurvinna. Þessi nálgun sýndi að við erum auðvitað að gera ýmislegt og stundum mjög mikið en það komu líka í ljós margir veikleikar,“ segir Guðmundur og heldur áfram: „Plast er til dæmis til endalausra vandræða og byggingar virðast sífellt vera að stækka. Sama virðist gilda um fatnað.“ MYND/Unsplsah/Teslariu Mihai
Einnig er mikið á huldu um hvaða efni og vörur Íslendingar flytja inn. „Við erum mikið neyslusamfélag en hvaða vörur eru þetta nákvæmlega? Auðvitað er það allt skráð en samt vitum við alls ekki nóg. Getur verið að eitthvað af þessum efnum og vörum séu endurunnin eða séu sprottin af sjálfbærri efnistöku úr náttúrunni? Er hægt að gera eitthvað til þess að auka það?“ spyr Guðmundur og ljóst er að mörgum spurningum er enn ósvarað. „Mér finnst mjög spennandi og skemmtilegt að kafa ofan í gögn eins og þessi og sjá hvaða mynd birtist þegar maður byrjar að greina þau. Hvaða sögu segja gögnin um okkur? Mér finnst ég vera að leita að einhverjum sannleika og mér finnst ótrúlegt hvað hann getur komið manni á óvart, á bæði jákvæðan og neikvæðan hátt.“
Sömuleiðis ríkir ákveðin ringulreið varðandi hringrás matvæla og annars lífmassa. Lífræn efni fara í eðli sínu í hring en Guðmundur vill meina að þrátt fyrir það sé ekki hægt að segja að samband mannsins við lífríkið almennt og framleiðsla á lífmassa einkennist af hringrás því neikvæð áhrif á lífríkið séu alltof mikil. En hvenær ríkir þá hringrás í framleiðslu og neyslu á lífmassa? „Hér þarf ég að fara í hugtakagreiningu, reyna að skilgreina einhverja skynsamlega nálgun, og svo ætla ég að finna út hvort íslensk lífmassaframleiðsla í sjávarútvegi og landbúnaði sé í anda hringrásarhagkerfisins eða ekki og hvað þurfi hugsanlega að breytast svo hún geti orðið það.“
Guðmundur Steingrímsson hyggst sækja Yale-háskóla heim og vinna þar að doktorsrannsókn sinni. MYND/Kristinn Ingvarsson
Á leið til Yale til náms og rannsókna
Rannsóknin er umfangsmikil og þarfnast mikillar gagnaöflunar og greininga. Til þess notar Guðmundur bæði eigindlegar og megindlegar aðferðir. Sem dæmi notar hann efnisflæðireikninga til þess að greina hversu mikið af efni fer í hring í hagkerfinu og tekur viðtöl við aðila í vöruinnflutningi til þess að greina innflutning til landsins.
Leiðbeinendur Guðmundar í rannsókninni eru Brynhildur Davíðsdóttir, prófessor við Hagfræðideild og Líf- og umhverfisvísindadeild, og Jón Geir Pétursson, prófessor við Félagsfræði- mannfræði- og þjóðfræðideild og Líf- og umhverfisvísindadeild. Auk þeirra situr Hafþór Ægir Sigurjónsson hjá sjálfbærniteymi KPMG í doktorsnefndinni. Rannsóknarsjóður Rannís og Vísindasjóður Orkuveitu Reykjavíkur (VOR) hafa styrkt verkefnið og Guðmundur hefur jafnframt hlotið Fulbright-styrk til að nema við umhverfisdeild Yale-háskóla. „Þar eru miklir sérfræðingar í efnisflæðireikningum og ég hlakka mikið til að fara þangað í haust og vinna með þeim að lokaþætti rannsóknarinnar,“ segir Guðmundur.
Plast og fatnaður til mikilla vandræða í hringrásarhagkerfinu
Niðurstöður rannsóknarinnar liggja ekki fyrir en sem fyrr segir leiddi meistararannsókn Guðmundar í ljós að einungis 8,5% efnis fer í hring í íslenska hagkerfinu. Í þeirri rannsókn horfði Guðmundur til ársins 2019 og hann segist spenntur að sjá hvort núverandi rannsókn, þar sem stuðst er við betri mælikvarða, leiði í ljós hærri tölu fyrir árið 2024.
Guðmundur lauk nýverið við sína fyrstu grein sem er hluti af doktorsnáminu en þar kannaði hann með þeim 33 mælikvörðum sem hann hefur skilgreint hvort Íslendingar nota ákveðnar aðferðir hringrásar eða ekki. „Ég skoðaði átta efnisstrauma — jarðefnaeldsneyti, bíla, raftæki, pappa, plastumbúðir, föt, byggingar og matvæli — og athugaði hvort Íslendingar væru að draga úr efnisneyslu í þessum flokkum, endurnota hluti, gera við þá eða endurvinna. Þessi nálgun sýndi að við erum auðvitað að gera ýmislegt og stundum mjög mikið en það komu líka í ljós margir veikleikar,“ segir Guðmundur og heldur áfram: „Plast er til dæmis til endalausra vandræða og byggingar virðast sífellt vera að stækka. Sama virðist gilda um fatnað.“
Guðmundur nefnir að margt sé þó mikið endurnotað, eins og bílar og byggingar. „Stundum er sagt að allt sé í klessu, að enginn sé að gera neitt og að það þurfi að gerbylta öllu til þess að ná árangri en þessi grein sýnir að það er líka hægt að draga fram það sem við erum þó að gera. Þá er hægt að segja fólki að gera einfaldlega meira af því sem það er að gera vel og nálgast þetta þannig á meira hvetjandi hátt.“
Rannsóknin gefur skýra mynd af hringrásarhagkerfinu á Íslandi
Aukin hringrás efna hefur mikla þýðingu fyrir heiminn allan enda er talið að öflun nýrra hráefna í hvers konar neysluvörur og nauðsynjar valdi um helmingi af útblæstri gróðurhúsalofttegunda. Hún veldur einnig gríðarlegu raski á lífríki með tilheyrandi áhrifum á líffræðilegan fjölbreytileika. „Jörðin stendur ekki undir öllum þessum ágangi og neyslan bara vex og vex með sífellt meiri orkuþörf og mengun. Það þarf að finna einhverjar leiðir, draga úr neyslu og lengja líftíma efna. Hringrásarhagkerfi er sigurstrangleg leið en við þurfum að vita betur hvað við erum að gera þegar við tölum um að efla hringrás og hvort við erum að ná árangri,“ segir Guðmundur.
Rannsóknin mun gefa skýra heildarmynd af stöðu hringrásarhagkerfisins á Íslandi, heildarmynd sem er ekki til staðar núna. „Hún svarar því hvað við erum að gera rétt og hvað við megum gera betur og það verður hægt að uppfæra þær mælingar sem þegar eru í notkun. Það er mjög mikilvægt, ekki bara fyrir Ísland, því mögulega geta önnur ríki, sveitarfélög, fyrirtæki og einstaklingar út um allan heim nýtt sér þessa rannsókn.“
„Jörðin stendur ekki undir öllum þessum ágangi og neyslan bara vex og vex með sífellt meiri orkuþörf og mengun. Það þarf að finna einhverjar leiðir, draga úr neyslu og lengja líftíma efna. Hringrásarhagkerfi er sigurstrangleg leið en við þurfum að vita betur hvað við erum að gera þegar við tölum um að efla hringrás og hvort við erum að ná árangri,“ segir Guðmundur Steingrímsson, doktorsnemi í umhverfis- og auðlindafræði. MYND/Kristinn Ingvarsson