Íslenski kristallinn sem breytti heiminum
Um 250 ára skeið var Helgustaðir í Reyðarfirði eini þekkti staður veraldar þar sem finna mátti tæra og stóra silfurbergskristalla sem hægt var að nýta til vísindarannsókna. Hundruð tonna af silfurbergi voru flutt frá námunni á þessu tímabili víða um heim og hafði silfurbergið áhrif á verk margra af frægustu vísindamönnum sögunnar, t.d. Christiaan Huygens, Isaac Newton, Jean-Baptiste Biot, David Brewster, François Arago, Augustin-Jean Fresnel, Louis Pasteur, Michael Faraday, James Clerk Maxwell og Albert Einstein.
Silfurbergið var því lykillinn að ýmsum ráðgátum um eðli ljóssins, raf- og segulhrif, uppbyggingu efnisheimsins, víxlverkun ljóss og efnis og eðli rúms og tíma í alheiminum. Framþróunin varð undirstaða nýrrar samfélagsgerðar með m.a. framleiðslu og flutningi raforku, framförum í efnistækni og fjarskiptum, og matvæla- og efnaframleiðslu. Íslenska silfurbergið gegndi mikilvægu hlutverki á öllum þessum sviðum.
Saga silfurbergsins frá Helgustöðum er rakin í bókinni Silfurberg – íslenski kristallinn sem breytti heiminum, sem kom út nýlega og er eftir feðgana Leó Kristjánsson og Kristján Leósson. Leó var jarðeðlisfræðingur og vísindamaður við Jarðvísindastofnun Háskólans en hann lést fyrr á árinu. Kristján sonur hans er eðlisfræðingur og starfaði sem vísindamaður hjá eðlisfræðistofu Raunvísindastofnunar á árunum 2005-2014. Hann starfar nú sem þróunarstjóri hjá sprotafyrirtækinu DT-Equipment ehf.
Heildarumfang þeirra áhrifa sem silfurbergið hafði hefur hingað til verið flestum hulið en það var fyrir tilviljun sem Leó rakst á gamlar fræðigreinar fyrir um aldarfjórðungi þar sem vísað var í silfurbergskristalla frá Íslandi og tækjabúnað sem á þeim byggði.
Kort af silfurbergsnámunni á Helgustöðum sem um 250 ára skeið var eini þekkti staður veraldar þar sem finna mátti tæra og stóra silfurbergskristalla sem hægt var að nýta til vísindarannsókna. Hundruð tonna af silfurbergi voru flutt frá námunni á þessu tímabili víða um heim og hafði silfurbergið áhrif á verk margra af frægustu vísindamönnum sögunnar.
Kristján segir að í rúma tvo áratugi hafi Leó leitað heimilda á bóka- og skjalasöfnum víða um heim sem smám saman leiddu í ljós hin gríðarmiklu áhrif sem silfurberg frá Íslandi hafði haft á framþróun vísinda í Evrópu og víðar, allt frá 17. öld og fram á þá tuttugustu. „Afrakstur þessarar vinnu tók Leó saman í skýrslum sem hafa verið aðgengilegar á netinu um nokkurra ára skeið, bæði á ensku og íslensku. Þær byggja á lestri rösklega tíu þúsund fræðigreina og hundraða bóka um kristalla- og ljósfræði, aðallega frá tímabilinu 1780–1930.“
Sökum þess hversu lítið hefur farið fyrir þessu veigamikla framlagi Íslands til vísindasögunnar segist Kristján hafa fyrir nokkrum árum, í samstarfi við föður sinn, hafið vinnu við að útbúa efnið á þann hátt að það yrði aðgengilegra hinum almenna lesanda. „Auk þess vildum við setja efnið í samhengi við þróun vísinda og tækni á ofangreindu tímabili sem og aðra sögulega viðburði á Íslandi og í Evrópu.“
Bókin Silfurberg – íslenski kristallinn sem breytti heiminum, fæst í vefverslun Forlagsins og í bókabúðum.
