Pönk, sjálfsvíg, landslagsmálverk og gullkálfurinn í Ritröð Guðfræðistofnunar

Í nýútgefnu vorhefti Ritraðar Guðfræðistofnunar Háskóla Íslands er að finna fjórar ritrýndar greinar sem spanna vítt svið, allt frá sálmafræði innblásinni af gjörningum rússneskrar pönkhljómsveitar til samfélagssögu Íslands á nítjándu öld, frá hinu rómantíska landslagsmálverki yfir í túlkunarfræði á fornum textum Fimmbókaritsins. Þá er þar einnig að finna eina óritrýnda grein um enska þýðingu Passíusálmanna og tvo ritdóma um nýlegar fræðibækur, aðra sænska og hina íslenska.

Í grein sem nefnist „Sjálfsvíg og sveitasamfélag: Aðdragandi — aðferðir —afleiðingar“ fjallar Hjalti Hugason um sjálfsvíg í íslensku sveitasamfélagi á nítjándu öld frá félags- og menningarsögulegu sjónarhorni. Hjalti fjallaði um tengt efni í síðasta hefti Ritraðarinnar og haldast þessar greinar að mörgu leyti í hendur. Auk greiningar á aðdraganda og aðferðum sjálfsvíga á grundvelli ítarlegrar heimildagreiningar, beinir hann sjónum að hinu samfélagslega samhengi sjálfsvíga og leggur sérstaka áherslu á sveitaheimilið sem stofnun í því sambandi, sem hann telur tæpast hafa verið fært um að mæta sjálfsvígum upp á eigin spýtur.

Segja má að greinin „„Móðir Guðs, meyja, við biðjum þig, vertu femínisti!“: Sálmafræði frá sjónarhóli pönkbænar Pussy Riot“ sé á sviði róttækrar sálmafræði en þar fjallar Sigríður Guðmarsdóttir um birtingarmynd Maríu í sálmum og beinir athyglinni sérstaklega að félagspólitísku samhengi hennar. Hún sækir innblástur í pönkbæn rússnesku hljómsveitarinnar Pussy Riot sem flutt var í Moskvu árið 2012 en þangað er titill greinarinnar einnig sóttur. Í kjölfar greiningarinnar á pönkbæninni, en einnig í ljósi hennar og annarrar sálmafræðilegrar umfjöllunar um Maríu mey, fjallar Sigríður um Maríumyndir í hinni nýju Sálmabók íslensku kirkjunnar frá 2022.

Eins og titillinn ber með sér, er gullkálfurinn úr Annarri Mósebók 32.1–6 í eldlínunni í grein Jóns Ásgeirs Sigurvinssonar. Þar bregst höfundur við gagnrýni sem sett var fram á útleggingu Guðrúnar Karls Helgudóttur, biskups Íslands, á frásögninni af gullkálfinum í predikun við setningu Alþingis haustið 2024. Í greininni leggur höfundur áherslu á nauðsyn þess að gera greinarmun á því sem kallað er túlkunarfræði (e. hermeneutics) annars vegar og því sem kallast ritskýring (e. exegesis) hins vegar, en með henni er markmiðið að komast að merkingu og markmiði texta í upprunalegu bókmennta- og sögulegu samhengi hans. Sú hafi ekki verið raunin í gagnrýninni sem sett var fram á predikun biskups. Niðurstaða Jóns Ásgeirs er að sögunni um gullkálfinn sé ætlað að verja frelsi Guðs og óhöndlanleika og andmæla guðsmynd sem felur í sér þá trú að hemja megi guðdóminn og setja honum skorður, t.d. í listilega útbúnu líkneski.

Í greininni „Munkurinn á ströndinni“ ræðst Sigurjón Árni Eyjólfsson í guðfræðilega greiningu á landslagsmálverki þýska listmálarans Caspars Davids Friedrichs. Sigurjón fjallar um þau miklu menningarlegu straumhvörf sem áttu sér stað á nítjándu öld og dregur fram hvernig nítjándu aldar hugsuðir, þ.m.t. listmálarinn Friedrich, en einnig guðfræðingar á borð við Friedrich Schleiermacher, unnu að því að móta tungutak og myndmál sem samræmst gæti nútímaheimsmynd. Í greininni eru færð rök fyrir því að í hringiðu þessarar deiglu hafi Friedrich auðnast að veita nútímamálverkinu hagnýtt myndmál sem styðjast má við þegar orða á tilvistarvanda nútímamannsins í mynd.

Af öðru og óritrýndu efni þessa vorheftis Ritraðarinnar skal fyrst nefnd grein eftir Mörð Árnason þar sem hann fjallar um nýlega enska þýðingu á texta Passíusálmanna og leggur Mörður sérstaka áherslu á birtingarmynd gyðinga í sálmunumí samanburði við hina ensku þýðingu. Gunnlaugur A. Jónsson fjallar í ritdómi um bók eftir Lenu-Sofiu Tiemeyer sem út kom í Svíþjóð á síðasta ári og Hreinn Hákonarson rýnir bók Torfa K. Stefánssonar Hjaltalín um séra Hallgrím Pétursson, sem einnig kom út árið 2024.

Ritröð Guðfræðistofnunar Háskóla Íslands er gefin út í opnum aðgangi.