Hefðbundnir fjölmiðlar afar mikilvægir á tímum upplýsingaóreiðu 

„Við sjáum það í rannsóknum á fjölmiðlanotkun að fólk nálgast nú upplýsingar töluvert mikið í gegnum samfélagsmiðla og mörg hlaðvörp eru vinsæl. Á Íslandi er samfélagsmiðlanotkun mjög mikil. Þetta breytir samt því ekki að hefðbundnir fjölmiðlar eru enn ákaflega mikilvægir og langflest fólk hér á landir notar þá daglega til að nálgast fréttir og upplýsingar,“ segir Jón Gunnar Ólafsson, nýr lektor við Stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands, sem kenna mun við nýja námsleið í blaðamennsku sem byrjað verður að bjóða upp á í haust.

Jón Gunnar hefur undanfarin ár starfað sem nýdoktor við Stjórnmálafræðideild. Í rannsóknum sínum rýnir hann í samspil fjölmiðla og stjórnmála, meðal annars hvernig fjölmiðlar fjalla um stjórnmál, hvernig upplýsingar dreifast á samfélagsmiðlum og hvernig falsfréttir og upplýsingaóreiða hafa haft áhrif á lýðræðislega umræðu. 

Mörg spennandi viðfangsefni á lítt plægðum rannsóknarakri

„Ég hef lengi haft mikinn áhuga á fjölmiðlum og hvernig þeir fjalla um málefni líðandi stundar. Áður en ég fór að vinna í akademíunni starfaði ég um tíma við blaðamennsku. Mér fannst mjög gefandi og áhugavert að vinna fréttir og það sem vakti fljótt forvitni hjá mér var vinnustaðamenningin á fjölmiðlum og ferlið að baki því að vinna fréttirnar, sérstaklega á sviði stjórnmála. Fjölmiðlareynslan og þessi forvitni varð þess valdandi að mig langaði að fara í doktorsnám á þessu sviði,“ segir Jón Gunnar sem lauk doktorsprófi í fjölmiðla- og boðskiptafræðum frá Goldsmiths, University of London árið 2019.

Rannsóknir Jóns Gunnars hafa m.a. beinst að íslenskum fjölmiðlum og þá sérstaklega dreifingu upplýsinga um stjórnmál í íslensku samfélagi. „Þetta er mjög mikilvægt rannsóknarsvið þar sem fjölmiðlar gegna þýðingarmiklu lýðræðishlutverki í samfélaginu, meðal annars með því að veita valdhöfum aðhald og miðla mikilvægum upplýsingum til almennings. Rannsóknir um fjölmiðla og blaðamennsku hafa verið af heldur skornum skammti hér á landi ef við berum okkur til dæmis saman við hin norrænu ríkin. En það er sem betur fer margt í gangi hér á landi núna og við erum nokkur sem erum að vinna rannsóknir um íslenska fjölmiðla. Að vera á lítt plægðum akri býður upp á mörg spennandi rannsóknarefni í brautryðjendastarfi,“ segir hann enn fremur. 

Samfélagsmiðlar helstu fréttaveiturnar hjá mörgu ungu fólki

Engum dylst hversu mikil áhrif tilkoma samfélagsmiðla hefur haft á samfélög víða um heim, en eitt af því sem þeir hafa breytt er hvernig fólk nálgast upplýsingar. „Fólk notar samfélagsmiðla í alls kyns afþreyingu en einnig til að nálgast fréttir og upplýsingar. Íslendingar eru mjög virkir á samfélagsmiðlum og margir byrja daginn á því að kíkja á samfélagsmiðla í snjallsímanum sínum og skoða „hvað er að frétta“. Við sjáum til dæmis að margt ungt fólk er farið að nota samfélagsmiðla eins og TikTok sem sínar helstu fréttaveitur,“ bendir Jón Gunnar á.

Hann bætir við að það séu notendur sjálfir sem búi oft til efnið á samfélagsmiðlum og deili því áfram. „Þetta sést til dæmis í myndböndum, myndum, viðburðum og öðru sem fólk deilir á samfélagsmiðlum. Þarna er augljós munur á samfélagsmiðlum og hefðbundnum fjölmiðlum. Þeir síðarnefndu leggja mikla áherslu á að miðla efni sem er búið til af fagfólki. Blaðamenn sem vinna á fjölmiðlum eiga að sjá um að fara vel yfir upplýsingar sem berast þeim, sannreyna þær, ákveða hvort upplýsingarnar eiga erindi til almennings, leita ólíkra sjónarmiða þegar það á við, gæta að hlutlægni og vinna efni úr upplýsingunum í framhaldi. Því er svo miðlað út í samfélagið í kjölfarið. Þannig hafa fjölmiðlar verið álitnir hliðverðir (e. gatekeepers) samfélagslegrar umræðu. Þá hafa þeir einnig sett mál á dagskrá,” segir Jón Gunnar.

Með tilkomu samfélagsmiðla sé þessi hefðbundna hliðvarsla ekki lengur til staðar með sama hætti og í fjölmiðlum. „En hefðbundnir fjölmiðlar nota núorðið oft efni af samfélagsmiðlum sem heimildir og því er mikið talað um að skilin milli fjölmiðla og samfélagsmiðla séu sífellt að verða óljósari upp að vissu marki,“ bendir Jón Gunnar á.

Boðið verður upp á nýtt nám í blaðamennsku við HÍ frá og með haustinu.

Fólk treystir hefðbundnum miðlum betur en samfélagsmiðlum

Jón Gunnar segir þó að það þýði ekki að hinir hefðbundnu fjölmiðlar séu endilega á útleið. „Það er mikilvægt að benda á að samkvæmt rannsóknum treystir fólk hefðbundnum fjölmiðlum miklu meira en samfélagsmiðlum. Það hefur verið áhugavert að fylgjast með kosningabaráttunni fyrir forsetakosningarnar í þessu samhengi. Það er mjög mikið af efni í boði á alls kyns samfélagsmiðlum og í hlaðvörpum en á sama tíma var áhorfið á fyrstu kappræður frambjóðenda á RÚV í kringum 50%. Það er rosalega mikið áhorf og sýnir vel bæði vinsældir en eins mikilvægi hefðbundinna fjölmiðla í augum fólks,“ segir Jón Gunnar. 

Samtal stjórnmálafólks og almennings á samfélagsmiðlum mun virkara hér

Bæði hinir hefðbundnu fjölmiðlar og samfélagsmiðlar koma við sögu í nýju og spennandi 120 eininga BA-námi í blaðamennsku sem hefst í haust. Í starfi sínu sem lektor mun Jón Gunnar m.a. kenna námskeið um stafræna miðla og íslenska fjölmiðlalandslagið í alþjóðlegu samhengi. Þá kennir hann einnig námskeið við Stjórnmálafræðideild, sem blaðamennskunemar geta líka tekið, um falsfréttir og upplýsingaóreiðu og annað námskeið sem snýr að stjórnmálaumfjöllun í fjölmiðlum og á samfélagsmiðlum. Hvort tveggja er meðal áherslna hans í rannsóknum.

„Ég hef mikið verið að skoða samskipti kjörinna fulltrúa við blaðamenn en einnig almenning. Í rannsóknum erlendis hefur í gegnum tíðina töluvert verið spáð í völd og áhrif stjórnmálafólks í samskiptum við blaðamenn og öfugt. Hér á Íslandi hef ég tekið fjölda viðtala við stjórnmála- og fjölmiðlafólk þar sem ég var meðal annars að skoða hvað einkennir samband þeirra. Og það sem hefur einmitt komið í ljós er að samfélagsmiðlar spila þar mjög stórt hlutverk. Fólk á í samskiptum í gegnum miðlana og þeir eru mikilvægt vinnutæki,“ segir Jón Gunnar.

Hann bendir enn fremur á að á fyrstu árum samfélagsmiðla hafi mikið verið rætt um að þeir gætu stuðlað að meiri samskiptum milli kjörinna fulltrúa og almennings og þannig haft jákvæð áhrif. „Þessi jákvæða umræða virkar svolítið sérstök í dag en eins og við þekkjum þá hefur umræðan um samfélagsmiðla heldur betur orðið neikvæðari undanfarið, meðal annars í samhengi við skautun og upplýsingaóreiðu. Rannsóknir erlendis sýna að stjórnmálafólk er ekkert endilega í miklu samtali við almenning á samfélagsmiðlum heldur meira í einhliða upplýsingamiðlun. Í mínum rannsóknum hér á Íslandi hefur hins vegar komið í ljós að samtalið er mun virkara. Þar spila óformlegheitin hér á landi inn í sem og smæð samfélagsins og stuttar boðleiðir,“ segir hann og bætir við: „Mér finnst ákaflega mikilvægt að halda áfram að rannsaka dreifingu upplýsinga um stjórnmál í íslensku samfélagi og hlakka til að fást við það á komandi árum.“