Gunnar Þór Hallgrímsson, dósent við Líf- og umhverfisvísindadeild Háskóla Íslands, og Tómas Grétar Gunnarsson, forstöðumaður Rannsóknaseturs Háskóla Íslands á Suðurlandi
Þegar farfuglarnir okkar flykkjast heim til Íslands er vorið komið og sumarið á næsta leiti. Gunnar Þór Hallgrímsson, dósent við Líf- og umhverfisvísindadeild Háskóla Íslands, og Tómas Grétar Gunnarsson, forstöðumaður Rannsóknaseturs Háskóla Íslands á Suðurlandi, eru eiginlega með fugla á heilanum því rannsóknir þeirra snúast að mestu um þessar fljúgandi líferur. Þeir eru báðir í hópi viðmælenda í fjórða þættinum í vísindaröðinni um Fjársjóð framtíðar. Sá þáttur er alfarið helgaður rannsóknum á fuglum.
Margir af þeim farfuglum sem halda nú til í fjörum landsins eru langt að komnir. Ótrúleg ratvísi farfugla hefur enda lengi verið rannsóknarefni vísindamanna. Gunnar Þór segir að sumir fuglar haldi sig þó nærri varpstöðvunum árið um kring. „Þeir eru heimakærir,“ segir hann. „Til að rata stuttar vegalengdir á milli staða nota fuglarnir minni, alveg eins og mannfólkið sem þekkir hvar húsið sitt er staðsett í ákveðnu hverfi í tilteknum bæjarhluta. En margir fuglar fara í langferðir til útlanda yfir veturinn og til að rata á slíkum langferðum nota fuglarnir magnaðar aðferðir,“ segir Gunnar Þór. Tómas Grétar bætir því við að fuglar noti fjölbreytt skynfæri til að rata milli staða. „Til dæmis segulsvið jarðar, sólarkompás og reynslu þegar þeir eldast.“
Af hverju geta fuglar flogið?
Við mennirnir þurfum að sætta okkur við að ferðast með fótunum á sama tíma og fuglarnir svífa um himinninn. „Líf flestra fugla snýst um að geta flogið,“ segir Gunnar Þór, en þessi mögnuðu dýr virðast stundum sigrast á þyngdaraflinu og það heillar auðvitað manninn sem er vængjalaus. „Flug er mikilvæg aðlögun sem gefur fuglum forskot í lífsbaráttunni. Flug auðveldar fuglunum t.d. að forðast hættur og ferðast milli fjarlægra staða í leit að betri skilyrðum. Flugið þróaðist á löngum tíma í smáum skrefum,“ segir Tómas Grétar.
Gunnar Þór bætir því við að þessi hæfileiki fuglanna hafi marga kosti í för með sér en einnig ýmsa galla. "Fuglar geta flogið vegna þess að þeir eru léttir og hafa fjaðrir og langa framlimi sem mynda vængi. Það að geta flogið hefur gríðarlega kosti eins og til dæmis að geta yfirstigið landfræðilegar hindranir og numið afskekkt búsvæði. Fórnarkostnaðurinn við flugið er hinsvegar sá að fuglarnir hafa ekki efni á þungum meltingarfærum til að fullnýta fæðu sína og þeir geta ekki notað framlimina eða vængina við dagleg störf eins og flest spendýr. Þá er beinabygging fugla veikbyggðari en hjá spendýrum vegna þess að þeir hafa hol bein til léttingar fyrir flugið," segir Gunnar Þór.
Gunnar Þór Hallgrímsson og Tómas Grétar Gunnarsson
„Margir fuglar fara í langferðir til útlanda yfir veturinn og til að rata á slíkum langferðum nota fuglarnir magnaðar aðferðir.“
Fuglar mælikvarði á ástand vistkerfa
Tómas Grétar hikar ekki við að skjóta spurningum til baka í stað þess að svara beint þegar hann er spurður um mikilvægi rannsókna á fuglum. „Hvað skiptir yfir höfuðmáli?“ segir hann. „Mörgum finnst að það sem hefur sem beinust áhrif á afkomu manna sé það sem skiptir máli. Gefum okkur að það sé sanngjörn krafa. Öll umsvif og tilvist manna eru háð náttúrunni. Þaðan fáum við öll hráefni, mat, súrefni, vatn, skjól o.s.frv. Vistkerfi spila saman við hringrásir ólífrænna efna í vatni, jarðvegi og lofti og tilvist okkar mannanna er háð þessu samspili. Fuglar eru hluti af vistkerfum og það er erfitt að halda öðru fram en að sem dýpst þekking á þeim kerfum sem halda í okkur lífinu sé æskileg. Þetta er víðtæka svarið.“
Gunnar Þór segir að rannsóknir á fuglum séu sérstaklega mikilvægar vegna þess að þær endurspegli heilbrigði vistkerfa. „Það er auðvelt að gleyma því að við erum öll partur af vistkerfum sem fylgja grundvallar lögmálum vistfræðinnar. Maturinn okkar er ekki uppruninn í búðunum og við mannfólkið verðum almennt að skilja sjálfbæra nýtingu auðlinda. Vegna þess hve fuglar eru áberandi og tiltölulega auðveld dýr til rannsókna þá hafa rannsóknir á þeim aukið skilning mannkyns á mikilvægum líffræðilegum ferlum sem við mannfólkið getum nýtt til að auka færni okkar á Jörðinni. Þar fyrir utan eru rannsóknir á fuglum mikilvægar til að tryggja velferð stofna sem eru á undanhaldi og auka skilning á þróunarfræðilegum ferlum sem má nota sem módel fyrir marga dýrahópa,“ segir Gunnar Þór.
Tómas Grétar segir að ef við horfum beint á þekkt gildi fugla fyrir vistkerfi og skilning okkar á vistkerfum megi nefna ýmis dæmi. „Fuglar eru t.d. oft ofarlega í fæðukeðjum og fuglarannsóknir gefa ódýrar vísbendingar um atburði á neðri fæðuþrepum. Fuglar flytja orku og áburð milli svæða, frjóvga plöntur, næra menn og fleiri verur. Fuglar bera líka sjúkdóma og geta valdið tjóni. Margt fleira mætti nefna af hagnýtum atriðum. Rannsóknir hafa líka miklu víðtækara og almennara gildi en það sem afmarkast af hagnýtum atriðum sem okkur tekst að tína til með nútímaþekkingu. Fuglarannsóknir eru líka skemmtilegar,“ segir Tómas Grétar og brosir.
Flestir eiga uppáhaldsfugla
Gunnar Þór segir að fuglar séu einu villtu hryggdýrin hérlendis sem séu oft fyrir augum okkar. „Sjarmi fuglanna nær til allra fyrr eða síðar á æviskeiðinu en misjafnt er hversu djúp tengsl myndast á milli manna og þeirra fugla sem þeir aðhyllast. Sumarbústaðamenning Íslendinga er vafalaust þáttur í því hvers vegna svo margir aðhyllast maríuerluna og skógarþröstinn. Þau forréttindi að komast út í náttúruna og hlusta á fuglana er mjög verðmæt auðlind. Allir sem hafa sótt innblástur, huggun eða þrótt til ákveðinna fuglategunda munu tengjast þeim tegundum út lífið. Ástæðan fyrir uppáhaldsfuglinum er að mínu viti sú að við tengjumst oft fuglum í gegnum okkar eigið líf vegna hæfileika þeirra í söng og atferli eða vegna þess hversu glæsilegir þeir eru. Hvort tveggja vekur upp sterkar tilfinningar.“
„Minn uppáhaldsfugl er spói,“ segir Tómas Grétar og brosir. „Fuglar eru frísklegir og áberandi. Dýr sem ekki geta flogið og flúið á vængjum láta síður sjá sig og almenningur kynnist þeim því síður. Líklega værum við líka spennt fyrir fljúgandi krókódílum. Það er eitthvað heillandi við flugið sjálft. Ætli tilhneiging fólks til að velja sér uppáhaldsfugl sé eins og að halda með liði í ensku,“ segir Tómas Grétar og hlær.
Þáttaröðin um Fjársjóð framtíðar er sýnd á RÚV.