Rannsókn sem getur forðað fólki og bjargað mannslífum

Þeir menn eru varla til sem hrífast af gjósku eða öskunni úr eldgosi á meðan hún dreifist um land og haf enda ógnar hún þá lífi og heilsu auk þess að byrgja mönnum, fuglum og búfénaði sýn. Til viðbótar þessu fylgja ýmis andlega áföll öskugosum og þau geta valdið því að aflýsa þurfi flugi víða um lönd með gríðarlegu hagtjóni eins og dæmið í Eyjafjallajökli sýnir skýrt. Þrátt fyrir þetta getur gjóska komið að gagni eins undarlega og það nú hljómar. 

Á Íslandi eru margar stórar eldstöðvar undir jökli. Gjóska úr eldgosi undir jökli er yfir þúsund gráðu heit og getur borist á nokkrum mínútum upp í tíu kílómetra hæð. Þar er a.m.k. 20 gráðu frost. Gjóskan storknar svo hratt að hún nær ekki að mynda kristalla og er að mestu gler. Á yfirborði gjóskunnar þéttast sýru- og málmsölt og mynda örþunna salthimnu, um nanómetra að þykkt.  Um leið og þessi sölt komast í snertingu við vatn á jörðu niðri, leysast þau úr læðingi og geta skaðað umhverfið. En þau geta stundum líka virkað eins og besti áburður fyrir gróður. Þetta hefur til dæmis leitt til þess að fuglalíf er mest á Íslandi á þeim beltum þar sem helst gýs. Þar er gróðurinn einna mestur. Askan er einnig áburður fyrir þörunga í hafinu.

Gjóskan er líka mikilvæg uppspretta rannsókna og ekki síst löngu eftir að hún hefur fallið. Þannig getur gosaska gefið mjög nákvæmar vísbendingar um aldur þeirra fornminja sem eru undir hverju öskulagi fyrir sig en auk þess sýnir hún eðli og stærð þeirra eldgosa sem ollu öskufallinu. 

Hversu stórt var gosið í Öræfajökli árið 1362?
Nú rannsakar hópur undir stjórn þeirra Þorvalds Þórðarsonar, prófessors í eldfjallafræði, og Ármanns Höskuldssonar, vísindamanns og rannsóknaprófessors, sprengigosið í Öræfajökli árið 1362. Hópurinn styðst m.a. við gjóskumælingar. „Á einföldu máli snýst rannsóknin um að lýsa á magnbundinn hátt hegðun og framvindu gossins í Öræfajökli eins og hún er skráð í gjóskuna sem myndaðist í atburðinum,“ segir Þorvaldur. 

Markmið Þorvaldar og samstarfsfólks hans er að skilgreina  eins nákvæmlega og kostur er þær breytur eða þætti sem einkenndu gosið, rishraða kvikunnar í gosrás, afgösunarhraða, kvikuútstreymi eða framleiðni í rúmmetrum á sekúndu, hæð gosmakkar auk þess að meta afl og þar með stærð gossins. Hér er ekki leitað að litlu, kannski nál í heystakk, en Þorvaldur lætur það ekki stöðva sig og ætlar að bæta því við að finna eðli og útbreiðslu gjóskuhlaupa sem einkenndu upphafsfasa gossins og eru líklegasta orsökin fyrir hörmungunum sem komu í kjölfarið.

„Það er erfitt að segja að einn þáttur sé kveikjan að þessari rannsókn. Þörfin að skilja eðli eldgosa almennt er sennilega frumkvöðullinn. En sú staðreynd að þetta er eina gosið í Íslandssögunni sem hefur breytt nafninu á eldstöðinni sem og sveitinni umhverfis, og það þrátt fyrir gríðarlega stóra atburði eins og Skaftárelda 1783 til 1784 og Eldgjá 934 til 939, það á án efa sinn þátt í áhuganum. Það segir sig sjálft að atburður sem brennir sig á þennan hátt í þjóðarsálina, hlýtur að vera sérstakur og þess vegna áhugaverður,“ segir Þorvaldur sem hefur alltaf haft gríðarlegan áhugi á eðli sprengigosa.  Þau hefur hann verið duglegur að rannsaka hér heima og fengið til þess ófá tækifæri, m.a. í Eyjafjallajökli 2010 og Grímsvötnum 2011 en í bæði skiptin var hann prófessor við Háskólann í Edinborg. Nú er hann kominn heim.